(نشست گفتگو محور پيرامون انديشه‌ي سياسي ايران‌شهري)

به همت کميته دکتري انجمن علوم سياسي ايران شعبه خراسان و پژوهشكده انديشه و تمدن ايران‌شهري وزارت راه در روز پنجشنبه ۱۹ مهرماه ۱۳۹۷ نشستي گفت و گو محور پيرامون انديشه سياسي ايران‌شهري در دانشگاه فردوسي مشهد با حضور دکتر احمد بستاني مدير گروه علوم سياسي دانشگاه خوارزمي تهران و مديريت دکتر سيد محمدعلي تقوي رئيس انجمن علوم سياسي ايران شعبه خراسان برگزار شد، محوريت اين نشست کتاب خواجه نظام‌الملک طوسي نوشته دکتر سيد جواد طباطبايي بود. 

دکتر بستاني سخن خود را در ابتدا اين‌گونه آغاز کرد:

مسئله انديشه ايران‌شهري از ابتدا براي دکتر طباطبايي پرسش اصلي نبود و دوستاني که کار ايشان را دنبال کرده‌اند مي‌دانند که دکتر طباطبايي در ابتداي دوره کاري‌اش بسيار يونان‌گرا بود و به‌طور کلي انديشه سياسي غربي مبنا و محور تحليل‌هاي ايشان در تاريخ‌نگاري انديشه سياسي بود و انديشه ايران‌شهري حاشيه‌اي بر کارهاي وي بود. در دهه هفتاد انتشارات طرح نو مجموعه‌اي داشت به نام بنيان‌گزاران فرهنگ امروز و سفارش کتاب خواجه نظام الملک را به دکتر طباطبايي داد. ابتدا ايشان فقط اين رويکرد را داشت که انديشه سياسي خواجه نظام را دسته‌بندي کند؛ به تدريج ايشان مي‌گويد که من متوجه شدم منطقي در ذهنم در تحول انديشه سياسي در ايران در حال شکل‌گيري است.

دکتر بستاني افزود: از يک نقطه‌اي به بعد دغدغه‌هاي اجتماعي و ايران‌دوستانه دکتر طباطبايي سبقت گرفت از اين پروژه‌اي که داشت و در مجلدات متعدد قرار بود انجام شود‌. به دليل فوريت داشتن بر آن مشکلي که پيش آمده بود و آن مسئله مربوط به بحران ايران و بحران همبستگي و يکپارچگي بين اقوام در ايران بود که چند سالي است که اطلاع داريم اين بحران بسيار در مناطق مرزي و مناطقي که قوميت‌هاي مختلف وجود دارند اتفاق افتاده و اين رويکردهاي گريز از مرکز را مي‌بينيم و تئوريسين‌هايي هم يواش يواش برايش پيدا مي‌شود و سايت‌هاي فعالي هم هستند.

مديرگروه علوم سياسي دانشگاه خوارزمي تهران در ادامه سخنان خود بيان داشت: به نظر من ما ناگزير از انديشيدن به انديشه ايران‌شهري هستيم و راه ديگري نداريم. کسي که انديشه سياسي مي‌خواند، طبيعتا نمي‌تواند انکار کند که مشکلات انضمامي بايد راه‌حل نظري داشته باشند و اگر اين نباشد کار ما بيهوده خواهد بود چرا که بايد کارمان معطوف به اين باشد که با طرح يک نظريه يا نظام فکري مي‌خواهيم مسئله‌اي واقعي را در جهان خارج حل کنيم و آن مسئله، مسئله ايران است. ايدئولوژي هم کارکرد مثبت و هم کارکرد منفي دارد و کارکرد مثبت آن براي يکپارچه سازي است. براي همين من خيلي روشن مي‌گويم که انديشه ايران‌شهري يک ايدئولوژي است به اين معنا که اين ايدئولوژي براي يکپارچه کردن و ايجاد يکپارچه‌سازي دست کم بين ايرانيان مي‌تواند باشد. و به عقيده بنده انديشه ايران‌شهري يک ضرورت است.

در انتها ايشان ضمن تاکيد بر ظرفيت‌هاي موجود در انديشه ايران‌شهري به ضرورت پرداختن بيشتر پژوهشگران به اين مفهوم و لزوم مستحکم تر کردن پايه هاي فکري اين انديشه پرداخت.

 ----------------------------------------------------------

(مصاحبه با دکتر شيموياما)

انديشه و اقدامات خواجه نظام‌الملک طوسي -وزير مقتدر دوران سلجوقي- عليرغم تاثير ويژه‌اي که در انديشه سياسي ايران از خود برجاي گذاشته است بسيار کم مورد اهميت قرار گرفته شده است در مصاحبه با خانم دکتر توموکو شيموياما (عضو هيئت علمي دانشگاه تويو) ايشان ضمن معرفي پژوهش‌هاي خود در زمينه نظام‌الملک‌پژوهي سعي بر اين دارند که کاربردهاي انديشه خواجه را در زمان حاضر، علت ناشناخته بودن خواجه براي نخبگان ايران و جهان و ضرورت برگزاري همايش بين‌المللي هزاره خواجه نظام‌الملک طوسي را تبيين کنند.

١- وضيعت پژوهش‌هاي بين‌المللي در خواجه نظام‌الملک طوسي را چگونه ارزيابي مي‌کنيد؟

بسيار تعجب آور است که علي‌رغم اهميت ويژه انديشه سياسي و کشورداري وزير نامدار و مدبر خواجه نظام‌الملک طوسي در تاريخ ايران و اسلام، تا کنون مونوگراف‌ها در ايران و هم در خارج از کشور درخصوص انديشه سياسي و عملکرد تاريخي وي چاپ نشده است و اندک آثاري که چاپ شده اند داراي سردرگمي و ابهام هستند. آمار مطالعات خواجه نظام‌الملک شناسي نسبت به ميزان پژوهش‌هاي متعدد غزالي شناسي در غرب و يا فردوسي شناسي در ايران بسيار پايين است و با وجود کتاب‌هاي متعدد تاريخ نگاري و علوم سياسي که بخشي از آنها به ملک‌داري و انديشه سياسي ايرانشهري و سياست‌نامه نويسي خواجه رجوع شده است، خواجه نظام‌الملک شناسي بصورت جدي در سطح بين المللي هنوز به راه نيفتاده است و به جز بحثهاي متفاوت و پراکنده هنوز به درک عميق و صحيح چگونگي سياست و وزارت وي نرسيده ايم.

اما بايد اشاره شود که ساليان درازي در سطح بين‌المللي و داخلي نيز جرياني غيرعلمي وجود دارد که فعاليت و عملکرد تاريخي اهل قلم ايراني را کمرنگ مي‌سازند و هويت و ريشه فرهنگي و تاريخي ايراني آنها را عمداً ناديده مي‌گيرند. مثلاً در آثار لمبتن (Lambton)[1] بارها تاکيد و نتيجه‌گيري مي‌کند که اهل قلم ايراني مانند خواجه نظام‌الملک طوسي در تاريخ انديشه سياسي ايران فقط در وضيعت درماندگي فکري ناشي از تفکرات ايرانشهري آرمان‌گرايانه و بي جهت و غير عملي است و نمي‌توانست هيچ نوآوري داشته باشد و اين امر باعث انحطاط و عقب‌ماندگي تاريخ کل جامعه ايران و اسلام شده است که اين تاکيدات ايدئولوژيک و سياسي او با محتواي پژوهش خودش مبني بر تداوم تاريخي فرهنگ ايران کاملاً متناقض است. شخص ديگري بنام مکديسي (Makdisi)[2] تاريخ‌نگار لبناني مقيم فرانسه که پژوهش‎هايش درباره مدرسه نظاميه بغداد معروف است، سياست حمايت شافعيان اشعري خواجه نظام‌الملک را بدون دليل علمي جزو جريان مشروعيت حنبلي مسلکان خلافت عباسي دانسته است و در نتيجه ديانت سني‌گري ايراني خواجه را جزو مجموعه ديانت سني‌گري حنبلي مسلک خلافت عباسي محسوب کرده است. يا مثلاً اميد صفي[3] معلوم نيست چگونه با برداشت سطحي از انديشه ميشل فوکو، سياست‌مداران و دانشمندان ايراني مانند خواجه نظام‌الملک طوسي و غزالي و ... را فقط ايدئولوگ‌هاي مستخدم براي مشروعيت‌بخشي به قدرت ترکان سلجوقي مي‌پندارد؟! و در نتيجه اهل قلم و سياست‌مداران و دانشمندان ايراني را چيزي جز چاکران و نوکران اهل شمشير ترکان سلجوقي نمي‌داند که اين نتيجه‌گيري شگفت انگيز بسيار شباهت به پروپاگانداي سياست‌مداران عصر معاصر نو عثماني دارد نه تاريخ‌نگاران مستقل. اين اشتباهات عمدي يا غير عمدي غير علمي و کليشه‌اي بصورت‌هاي مختلف با هزينه‌هاي بسيار، بارها تکرار و تبليغ شده است و هيچ گونه تلاش علمي براي بررسي صحيح و روشن در داخل و خارج از کشور نشده است. در ادامه اين بحث‌ها، مثلاً در جريان نو اوريانتاليسم واژه «وزير» و «وزارت» که ريشه در زبان‌هاي ايران باستان دارد و خود بيانگر سنت هزاران ساله سياست ايرانشهري سياست‌مداران ايراني است، بعنوان کلمه و مفهوم عربي معرفي مي شود که بعداً وارد زبان فارسي شده است؟! يا مثلاً در جريان تبليغات نو عثماني در جهت بزرگ نمايي تاريخ عثماني در تاريخ اسلام، خواجه نظام‌الملک طوسي را بعنوان وزير پر افتخار و الگوي اوليه وزراي ترکان عثماني معرفي مي‌کنند و حتي بدون در نظر گرفتن تفاوت و تضاد عميق فرهنگي، انديشه سياسي خواجه نظام‌الملک را با ماکياوليست يکي مي دانند؟! و جاي تعجب و تآسف دارد که اين‌گونه مطالب غلط توسط افرادي در داخل کشور ايران تبليغ و تکثير مي‌شود و در دانشگاه‌هاي مختلف تدريس هم مي‌شود. اين نمونه‌هاي اندک، نشان از آسيب‌شناسي بسيار جدي دارد و براي شروع جنبش جدي بررسي علمي تاريخ ايران و اسلام به ويژه شخصيت تاريخي و سياسي خواجه نظام‌الملک طوسي بسيار اهميت دارد و اساساً علم تاريخ فقط علم است و نه تبليغات و نه ايدئولوژي و نه سياست و لفاظي و نه جعل و تحريف کردن مدارک و اسناد تاريخي مهم.

ايران‌شناسي و اسلام‌شناسي علمي و صحيح درسطح داخلي و هم در سطح بين‌الملل بسيار کمرنگ شده و در محاق قرار گرفته است بطوري‌که بنظر مي رسد تحريم علمي و فرهنگي ايران بسيار زودتر و عميق‌تر از تحريم اقتصادي در جريان است و در مقابل سلسله اشتباهات واضح و شگفت انگيز که در بالا به نمونه‌هاي اندکي اشاره کردم، پژوهش‌هاي جدي درخصوص نقش اهل قلم و سياست‌مداران ايراني از جمله خواجه نظام‌الملک در تاريخ ايران و اسلام و بعد تاريخي سياست ايرانشهري وي، متأسفانه هنوز هيچ کار ارزشمند علمي و تاريخي انجام نشده است که جاي تأسف بسيار دارد. پر واضح است علم به‌ويژه علوم انساني همانند فرهنگ و هويت و اخلاق نه تنها شالوده جامعه سالم بشري است بلکه لازمه ادامه حيات بشر است و بشر در عدم فعاليت درست علمي به مشکلات بزرگ و جدي اجتماعي و فرهنگي و اقتصادي گرفتار خواهد شد. همين‌طورکه بارها گفتم، علم ايران‌شناسي براي شناخت خاستگاه و ويژگي اصلي تمدن بشري در تاريخ جهان بسيار مهم است و در تاريخ معاصر جهان اهميت بيشتري پيدا کرده است.

٢- پژوهش خود را درمورد خواجه نظام‌الملک طوسي معرفي کنيد.

از نظر علم تاريخ، بررسي انديشه سياسي و ملک‌داري خواجه نظام‌الملک طبيعتاً موضوعي تاريخي است و انديشه و عملکرد سياسي خواجه که در تاريخ ايران و اسلام جايگاه بسيار مهمي دارد، بايد درعمق درياي تاريخ تجزيه و تحليل شود و تنها با بازخواني کليشه‌اي «سياست‌نامه» نمي‌توان به شناخت حقيقي آن رسيد. نکته ديگر اين است که به‌سبب باطن‌گرايي روشنفکران ايراني در آن زمان، ما نمي‌توانيم با رهيافت پوزيتيويستي درک حقيقي از انديشه و عملکرد اهل قلم داشته باشيم بنابرين بررسي دقيق هرمنوتيکي ضرورت دارد. سوم اينکه در هر متن تاريخي همانند کشورداري خردمندانه، طبيعتاً اصول ايدئولوژيک وجود دارد که بدون درک دقيق آن دچار سردرگمي و اشتباه مي‌شويم و در زمينه تاريخ‌نگاري دوره سلجوقي نيازمند سال‌ها مطالعات ايدئولوژيک و تاريخي هستيم ولي به‌جز پژوهش اميد صفي که ايدئولوژي خواجه نظام‌الملک طوسي را ابزار ايدئولوژي مشروعيت‌بخشي ترکان سلجوقي دانست و معني ايراني بودن آن را ناديده گرفته است، تحقيقي انجام نپذيرفته است. سعي من در پژوهش‌هاي علمي‌ام درباره خواجه نظام‌الملک طوسي در جهت برطرف کردن اين مشکلات و خلا علمي موجود بوده است که با خوانش هرمنوتيکي متون تاريخي ايدئولوژي خواجه را با توجه به ويژگي سني‌گري ايراني آن در مقابل ايدئولوژي سني‌گري عربي خلافت عباسي بررسي کردم. اين پژوهش بخشي از تز من بود که در سال ١٣٩٢ در ايران و دانشگاه تربيت مدرس ارائه شد و پس از چند سال انتظار بي‌مورد ويژه ديوانسالاري مفرط ايراني در سال ١٣٩٤ در مجله «تحقيقات تاريخ اجتماعي» در پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي چاپ شد[4] که ادامه پژوهش‌هاي علمي‌ام در سال ١٩٩٧ميلادي مقطع فوق ليسانس در دانشگاه توکيو ژاپن (TUFS) بوده است و طي مقاله بسيار مهمي در مجله علمي Oriento: Bulletin of the Society for Near Eastern Studies in Japan در سال ١٩٩٩ ميلادي به زبان ژاپني چاپ شده است[5] و در Encyclopedia Iranica بصورت مدخل انگليسي راجع به «کتاب النقض» در سال ٢٠١٥ ميلادي توسط يکي از همشهريانم بازنويسي و ترجمه شده و بدون ارجاع کامل چاپ شده است که اکنون براي تکميل تز دکترايم بصورت کتابي جامع کار مي کنم که در مراحل پاياني است. فقط بايد با تاسف بسيار بگويم هنگامي که در دانشگاه‌هاي ايران در سال ١٣٨٤ موضوع اصلي پژوهش‌هايم در مورد سياست‌مداري عملکرد تاريخي خواجه نظام‌الملک طوسي و «کتاب النقض» را مي گفتم، تقريباً هيچکس «کتاب النقض» را نمي شناخت ولي خوشبختانه پس از گذشت سالها موج خواجه نظام‌الملک شناسي و «کتاب النقض» و عبدالجليل رازي‌شناسي و کنگره و هزاره گذاشتن براي ايشان به راه افتاد که هنوز هم فاقد بررسي‌هاي دقيق علمي است.

تضاد ايدئولوژيک خواجه نظام‌الملک با ايدئولوژي خلافت عباسي، ناشي از سياست تفرقه خلافت عباسي بوده است و علي‌رغم ظاهر مشترک سني بودن آنها، اصول ايدئولوژي و سياست و ديانت خواجه با هدف مقاومت در مقابل ايدئولوژي تفرقه خلافت عباسي طراحي و عمل نموده است. يکي از مهم‌ترين بخشهاي ايدئولوژي وي تقويت سني‌گري ايراني با حمايت شافعيان و اشعري مذهبان در مقابل سني‌گري حنبلي مسلک خلافت عباسي بوده است. اين ايدئولوژي ايراني دگرگوني و حيات جديد اسلام و مقدمات فروپاشي خلافت عباسي را فراهم ساخت و بسياري از ساختارهاي سياسي و اجتماعي و اقتصادي متمايز از خلافت عباسي براي امپراتوري متحد و پيوسته رو به رشد و توسعه ايران و اسلام که با طراحي ايدئولوژيک خواجه بوجود آمده بود را تا عصر حاضر تداوم بخشيده است. جستجوي بعد ايدئولوژيک انديشه سياسي و عملکرد تاريخي خواجه در لا به لاي تاريخ آن زمان، تا کنون در سطح بين‌المللي به اندازه کافي و لازم کار نشده است که من با موضوع مذکور بخشي از آن‌ را کار کردم و در حال حاضر ما‌بقي موضوعات مهم و مبهم تاريخي را انجام مي‌دهم که از سال ١٩٩٣ ميلادي شروع کرده‌ام.

٣- کاربردهاي انديشه نظام‌الملک طوسي براي ايران امروز چيست؟

انديشه سياسي ايرانشهري خواجه نظام‌الملک طوسي ريشه عميق در تاريخ و تمدن و فرهنگ ايران دارد و اصول ديانت و سياست در انديشه وي فقط با توجه دقيق به تداوم و تحولات آن قابل درک است زيرا بسياري از انديشه‌هاي سياسي و عملکرد تاريخي خواجه در آن زمان خاص مفهوم دقيقي پيدا مي‌کند و بدون در نظر گرفتن شرايط تاريخي آن دوره، ممکن است مرتکب نابهنگامي و دچار اشتباه تاريخي (anachronism) شويم. انديشه سياسي و ايدئولوژيک خواجه نظام‌الملک طوسي نه تنها براي ايران امروز بلکه براي جهان امروز کاربردهاي بسيار مهمي دارد به شرط اينکه اول مفهوم تاريخي عملکرد وي بدون دچارشدن به اشتباه تاريخي (anachronism) به‌درستي درک و برداشت شود که در اينجا وظيفه علوم انساني بسيار سنگين است. ولي به طور ساده، اصول ايدئولوژي خواجه براساس انديشه ايرانشهري براي دفع اصول سياست و ديانت خلافت عباسي مبني بر سياست پنهان «تفرقه بينداز و حکومت کن» بوده است و اين انديشه و سياست و ديپلماسي ايراني خردمندانه و پيش‌دستانه و ضد تفرقه با هدف ايجاد ساختار سالم سياسي و اجتماعي و اقتصادي خواجه نظام‌الملک براي ايران و جهان امروز بسيار اهميت دارد و بايد ياد آوري کنم که خواجه حامي بزرگ دانشمندان و انديشمندان آن دوره بوده است که با ايجاد مدارس نظاميه و حمايت‌هاي بي‌شمار و مختلفش، به رشد و احياي مجدد علوم پس از فروپاشي آل بويه کمک‌هاي اساسي و بنيادين کرده است و در دوره سلجوقي، علي‌رغم فشارهاي يکسان‌سازي و ضد علمي (conformism) حنبلي مسلکان و فرقه‌گرايان و دگماتيسم خلافت عباسي زمام امور ملک‌داري را در دستان پر توان خودش گرفت. شکوفايي و تجديد حيات مجدد بسياري از علوم و ادبيات فارسي و هنر و ... در اين دوره مهم تاريخي تجربه شد و نبايد فراموش کنيم که انديشه سياسي ايرانشهري کارآمد و خردمندانه خواجه در اين فضاي علمي و با رجوع به سنت‌ها و کتب و ميراث فرهنگ ايران باستان، با آگاهي کامل و علمي به اوضاع اجتماعي و ديناميسم تاريخي شکل گرفته است که در عصر حاضر بدون تجديد حيات علمي واقعي که مبتني بر خردمندي و عدالت‌محوري و ظلم‌ستيزي و هويت اصيل ايراني نباشد به هيچ عنوان کارساز نخواهد بود و در اين‌جا دوباره ياد آور مي‌شوم که امروزه مافياي قدرت جهاني که اسلحه و طلا و پول و بازار و اقتصاد جهان را در دست دارند با حمايت از گرايش‌هاي نو اوريانتاليستي و نو عثماني و تبليغاتي و ... سعي فراوان دارند علم را به صورت ابزار اعمال قدرت استفاده کنند که تا کنون در اين زمينه متاسفانه موفق عمل کرده اند. بنابرين امروز وظيفه علوم انساني در سطح جهان به ويژه ايران بسيار سنگين است که انديشه سياسي و ملک‌داري خواجه را بصورت درست درک و به صورت صحيح و علمي معرفي کند که در تجديد حيات مجدد علمي فرهنگي اجتماعي و تاريخي ايران زمين بسيار اهميت ويژه دارد.

٤- برگزاري همايش بين‎المللي هزاره خواجه نظام‌الملک طوسي چه اهميت و ضرورتي دارد؟

با توجه به اينکه بعد از هزار سال بسياري از الگوهاي ساختار سياسي و اقتصادي بوجود آمده توسط کشورداري خواجه نظام‌الملک طوسي بصورت کجدار و مريض تا عصر حاضر تداوم يافته است و مرور علمي صحيح و غير نمايشي انديشه و ملک‌داري خواجه در هزاره تولد وي براي تاريخ ايران و اسلام و کلاً براي بشريت بسيار اهميت ويژه دارد. در طي هزار سال گذشته، تاريخ‌نگاران بنا به ايدئولوژي و ظن خويش، عملکرد تاريخي و ميراث وي را در شرايط مختلف بارها تحسين و مرور و يادآوري کرده اند ولي اکنون بشريت نياز مبرم به مرور علمي و جدي و صحيح دارد و در برگزاري همايش بين‌المللي هزاره خواجه نظام‌الملک طوسي ضرورت دارد که پژوهش‌هاي پيشين درخصوص خواجه نظام‌الملک طوسي مورد بررسي علمي و آسيب‌شناسي جدي قرار داده شود و چارچوب جديد پژوهش‌هاي خواجه نظام‌الملک شناسي طراحي شود و درک اين موضوع بسيار مهم است که خواجه نظام‌الملک‌شناسي تنها بازخواني پوزيتيويستي سياست‌نامه نيست بلکه متخصصان تاريخ و جغرافيادانان و متخصصان در ادبيات و علوم سياسي و جامعه شناسي و کلام و فلسفه و باستان شناسان و زبان‌شناسان و .... مي بايست در لا به لاي منابع تاريخي انديشه سياسي و عملکرد خواجه نظام‌الملک طوسي را جستجو و بررسي علمي کنند و به نظر مي‌رسد که اين پژوهش اساسي بهتر است به صورت پروژه منسجم شکل پذيرد که در تاريخ ايران و اسلام و حتي در تاريخ جهان بسيار اهميت ويژه دارد.

حيف است اگر برگزاري اين همايش تنها به مناسبتي گذرا و سياسي و با دنباله‌روي از موج خواجه نظام‌الملک شناسي عصر حاضر تمام شود و برگزاري صحيح و علمي اين هزاره براي ايجاد فضاي علمي مشترک بين‌المللي اهميت ويژه و اساسي دارد و براي پژوهش‌هاي جديد علمي و غير سياسي بين‌المللي براي شناخت کامل‌تر و صحيح‌تر اين سياست‌مدار بي‌نظير و خردمند ايراني بسيار مفيد است و بايد ياد‌آور شوم که در منابع تاريخي، انوشيروان بن خالد که يکي از همکاران خواجه نظام‎‌الملک طوسي بوده است، گفته است که «در اداره کشور آنچه که سليمان بن عبد الملک نسبت به ايرانيان گفته بود با وجود نظام‌الملک به صدق پيوست. [سليمان بن عبد الملک] گفته بود: من از اين ايرانيان شگفت دارم. هزاران سال سلطنت کردند و يک ساعت به ما محتاج نشدند در صورتي که ما صد سال است که حکومت مي‌کنيم و يک ساعت از آنان بي‌نياز نيستيم.» و بنابر گفته انوشيروان بن خالد، خواجه براي پيام تهديد آميز سلطان ملکشاه درخصوص عزل وي از وزارت، به ملکشاه با کنايه چنين جواب داده است: «مثل اين است که تازه دانستي که در کشورداري با تو شريک هستم. تحقيقاً دوات صدارت من با تاج سلطنت تو وابسته و همراه است. [بنابرين] هر وقت دوات را برگيري تاج نيز از سر تو برگرفته خواهد شد.»

همان‌طوري‌که در جواب سوالات بالا نيز اشاره کردم، پژوهش‌هاي جدي درخصوص نقش و عملکرد اهل قلم ايراني در تاريخ ايران بسيار ضروري و واجب است که دراين فرصت همايش بايد کاملا استفاده شود و خروجي و نتايج مهم علمي آن سريعاً در سطح بين‌الملل به زبان‌هاي مختلف ارائه شود. در ضمن، براساس پژوهش‌هاي جدي در خواجه نظام‌الملک شناسي، لازم است که ترجمه‌هاي متعدد «سياست‌نامه» در زبان‌هاي مختلف از جمله انگليسي و ژاپني و ... نيز با دقت مرور و غلط‌گيري و اصلاح شود چراکه جهانيان مي‌بايست ترجمه منابع مهم تاريخي را بصورت صحيح دريافت و درک کنند و با انديشه‌هاي خردمندانه و مدبرانه ايرانشهري خواجه نظام‌الملک طوسي آشنا شوند.

٥- چرا نخبگان ايران و جهان خواجه نظام‌الملک طوسي را نمي شناسند؟

همان‌طورکه در بالا اشاره کردم، عدم شناخت خواجه نظام‌الملک طوسي ناشي از ضعف علوم انساني در ايران و در سطح بين‌الملل است و نخبگان برخلاف پژوهشگران انگيزه و توان مطالعات سنگين تاريخي براي شناخت خواجه ندارند چون تخصص ايشان نيست و نياز به کتاب‌هاي منوگرافي براي معرفي درست خواجه نظام‌الملک طوسي دارند و ضرورتي براي اين‌گونه پژوهش‌هاي تاريخي نمي‌بينند و همان‌طورکه در ابتدا اشاره کردم، متأسفانه به‌جز کتاب‌هاي اندک که هنوز جاي اصلاح و تجديد نظر و نياز به بررسي علمي دارند هنوز منوگراف‌هاي علمي و ابتدايي دراين خصوص به اندازه کافي وجود ندارد و کاملاً مشخص است تا وقتي‌که خواجه نظام‌الملک طوسي شناسي درست در علوم انساني به اندازه کافي و لازم صورت نگرفته باشد و در دسترس نباشد، هيچکس نمي‌تواند اين سياست‌‎مدار بسيار مهم و کارآمد و خردمند در تاريخ ايران و اسلام و جهان را به‌درستي بشناسد و انتظار مي‌رود که برگزاري همايش بين‌المللي هزاره خواجه نظام‌الملک طوسي شروع مجدد براي پژوهش‌هاي صحيح و جديد علمي شود و استمرار يابد. همين‌طورکه قبلاً اشاره کردم خودم شخصاً دراين زمينه بصورت کتاب کار مي کنم که پس از اتمام بزودي به چند زبان بين‌المللي چاپ خواهد شد و علاوه بر اين، پيشنهاد مي‌دهم براي پيشرفت در اين زمينه علمي بسيار مهم با کمک نخبگان کشور پروژه جدي علمي و مطالعاتي اجرا شود چراکه ضرورت دارد از ميراث غني انديشه سياسي و ديپلماسي خردمندانه ايراني خواجه نظام‌الملک طوسي در شرايط حساس و سرنوشت ساز کنوني استفاده شود. البته همان‌طورکه قبلاً اشاره شد، مي‌بايست هميشه در نظر داشت که پژوهش‌هاي علمي و تاريخي نبايد در کنترل سياست و ايدئولوژي خاصي قرار گيرد که نه تنها نتيجه‌اي جز تحريف و به گمراهي کشاندن ندارد بلکه ارزش علمي و تاريخي هم ندارد که در بالا چند نمونه از تلاش‌هاي اکثر نخبگان خارجي و حتي دنباله‌روان داخلي ايشان دراين خصوص ارائه نمودم و بايد حتماً پژوهش‌هاي علمي از غير علمي جدا شوند تا حق مطلب ادا شود و علم جايگاه واقعي و صحيح خود را در عصر حاضر پيدا کند.

 ----------------------------------------------------------------------------

 (مصاحبه با دکتر مجتبي خليفه)

خواجه نظام نماينده ديوانسالاري امروزي است

دکتر مجتبي خليفه عضو هيئت علمي گروه تاريخ دانشگاه بيرجند و عضو بنياد دايره المعارف اسلامي است. حوزه مطالعاتي دکتر مجتبي خليفه تاريخ ميانه و به ويژه دوره سلجوقيان است.

1_خواجه نظام الملک کيست؟
بعد از اسلام در ايران دو طبقه وجود داشتند که در حفظ مباني اسلامي-ايراني تاثير گذار بودند: دبيران و دهقانان. خواجه نظام الملک با هر دو طبقه در ارتباط بود. چرا که خواجه نظام و پدرش دهقان و دبيرزاده بودند. خراسان نيز شامل اين دو طبقه مي شد و شکوفايي خراسان به ويژه در عصر سامانيان توسط همين دو طبقه صورت گرفت.
خواجه نظام الملک، متولد بيهق بود اما رشد علمي او در طوس صورت گرفت و به همين جهت به طوسي شهرت يافت.

2_در ميان اقدامات خواجه نظام الملک، مهمترين آن چه بود؟
خواجه نظام رشد يافته ديوان سالاري ساماني بود اين ديوان سالاري در ايران تا عصر قاجار ادامه يافت و اهميت اقدامات خواجه نظام الملک در اين است که ديوان سالاري اسلامي-ايراني را در زمانه ي خود به اوج مي رساند.

3_اهميت اثر خواجه نظام الملک يعني سيرالملوک در چيست؟
قبل از پرداختن به اهميت سيرالملوک بايد به زمانه خواجه نظام پرداخت زيرا در دل روابط آن زمان است که سيرالملوک شکل مي گيرد.
بيهقي توضيح مي دهد: زماني که پادشاه درباره موضوعي تصميم مي گرفت، دو نفر حضور داشتند وزير و صاحب ديوان رسائل. و اين نشان دهنده ي اهميت ديوان سالاري در ايران بوده است. اما با ورود ترکان به ايران اين تمرکز مدتي از بين مي رود. حدود بيست هزار خانوار از ترکان به ايران آمدند و به دليل ساختار عشيره اي و غير متمرکزي که داشتند، ديوان سالاري به ضعف دچار شد. در اين دوره تمام تلاش خواجه نظام اين بود که اقتدار ديوان سالاري را حفظ کند و به حق هم توانست اين کار را انجام دهد. غزنويان برآمده از دوره ساماني بودند و توانستند به سرعت خودشان را با فرهنگ ايران تطبيق دهند. به علاوه در اين دوره رقابت هاي زيادي هم در عراق عجم، جنوب ايران، خراسان و... وجود داشت و هم بين دبيران و سلجوقيان. خواجه نظام در زمان وزارتش نيز تلاش کرد در درگيري بين اهل قلم و شمشير دست برتر را داشته باشد. اما با مرگ خواجه، ديوان سالاري جايگاه خود را از دست داد.
دليل نوشتن سيرالملوک اين بود که خواجه مي خواست در ساختار جديدي که در ايران به وجود آمده بود جايگاه ديوان سالاري و وزارت را نشان دهد و يک دستورالعمل در اختيار فرمانروايان قرار دهد.

4_نظاميه ها چه نوع آموزشگاه هايي بودند و آيا اين آموزشگاه ها ساختاري ايدئولوژيک داشتند؟
اين مراکز بر خلاف آنچه راجع به آن ها گفته شده خيلي تاثير علمي نداشتند چرا که گرايش هاي آن کاملا مشخص بوده است. در نظاميه ها فقه شافعي و کلام اشعري تدريس مي شد و در جهت عقايد خواجه نظام بودند. اگر به پراکندگي اين مراکز دقت کنيم تمام نقاط ايران را شامل نمي شدند به عنوان مثال آذربايجان، عراق عجم، کرمان را در برنمي گرفت و يا تعداد آن ها بسيار محدود بود. از طرفي علومي مانند فلسفه نه تنها ديگر تدريس نمي شد بلکه با آن مخالف هم بودند. در واقع درباره ي نظاميه ها کمي اغراق شده است.

5_کاربردهاي انديشه خواجه نظام الملک براي ايران امروز چيست؟
خواجه نظام نماينده ديوان سالاري امروزي است. وقتي قرون 4 و 5 را بررسي مي کنيم، ديوان سالاري در اوج قرار دارد و ساختار حکومت با محوريت ديوان سالاري انجام مي شود.
افرادي مثل خواجه نظام از کودکي براي دبيري آموزش مي ديدند و فرزندان آن ها ادامه دهنده راهشان بودند. اما زماني که تربيت اين کودکان کنار گذاشته شد، ديوان سالاري نيز با ضعف مواجه شد. به همين دليل راوندي در قرن 6 مي گويد: از دبير نام و نشاني نمانده جز خط خوش. در واقع از اين زمان به بعد افرادي که خط زيبايي داشتند ميتوانستند حتي بدون داشتن عمق علمي دبير شوند.

6_چرا نخبگان خواجه نظام الملک را نمي شناسند؟
اين پرسش را بايد به صورت کلي تري مطرح نمود. در واقع چرا ما تاريخ را نمي شناسيم؟ در ايران تاريخ جايگاهي ندارد . ما نيز اهل مطالعه به ويژه مطالعه ي تاريخ نيستيم. از طرفي از حجم کتاب هاي تاريخي مدارس نيز کاسته شده و درباره شناخت خواجه نظام نيز مانند ساير مشاهير ضعف داريم. من به عنوان استاد دانشگاه مشاهده مي کنم که دانشجويان ترم يک تاريخ، توالي دوران هاي تاريخ را هم نمي دانند. ما خيلي به رشته تاريخ اهميت نداده ايم در صورتي که مي توانيم از تجربيات تاريخي مانند همين سيرالملوک و اهميت دبيري براي خواجه نظام الملک استفاده کنيم.

7_براي شناساندن تاريخ و افرادي چون خواجه نظام چه بايد کرد؟

بايد براي آن ها جايگاهي مثبت در کتاب ها به ويژه کتاب هاي درسي مدارس و دروس عمومي دانشگاه ها .اختصاص دهيم و به ويژگي هاي تمدني و فرهنگي تاريخ کشورمان بپردازيم

دبير همايش بين‌المللي خواجه نظام الملک خواجه نظام الملک در ادامه افزود:  خواجه نظام الملک در کتاب سيرالملوک خود، نزديک 50 فصل در مورد مملکت‌داري و شيوه‌هاي حکمراني اعم از: خزانه‌داري، ماليات، آداب سفارت، اصول جنگ، آداب وزارت و به‌طورکلي آداب کاملي از حکمراني را به رشته‌ تحرير درآورده است.
وي در اين خصوص اظهار داشت:  اين کتاب نثر وزيني در ادبيات فارسي دارد و بااينکه 1000 سال قدمت دارد، هر ايراني به‌راحتي مي‌تواند آن را مطالعه و درک کند. به عقيده‌ من تنها کتابي که ايراني‌ها درزمينهٔ علوم سياسي مي‌توانند به دنيا عرضه کنند و به آن افتخار کنند کتاب سيرالملوک خواجه نظام الملک است. انديشه خواجه نظام الملک قابليت اين را دارد که در کرسي‌هاي بين‌المللي ارائه شود و اين براي ما ايراني‌ها يک افتخار است.
دکتر اسلامي بابيان اينکه يکي از مشکلات امروز ما نبود يک نظام مشخص است، بيان کرد: خواجه نظام الملک ايجادکننده‌ يک نظام است و بااينکه 1000 سال از دوران زندگي او مي‌گذرد براي جامعه‌ امروز مي‌تواند الگوي خوبي باشد.
دبير همايش در خصوص اهداف اين همايش ابراز عقيده کرد: هدف همايش اين نيست که فقط دورهم جمع‌شويم و سخنراني کنيم. هدف اين است که خواجه نظام الملک بار ديگر در داخل و خارج از کشور مورد خوانش قرار گيرد و نه‌تنها نخبگان بلکه مردم عادي نيز به انديشه اين شخصيت بزرگ رجوع کنند. لذا از پژوهشگران ملي و بين‌المللي که بر روي اين شخصيت بزرگ کار مي‌کنند دعوت مي‌کنيم تا 30 آبان ماه 1397 گرد هم بياييم تا ضمن تجليل از خواجه نظام الملک، انديشه او را دوباره موردبررسي قرار دهيم.
دکتر اسلامي حضور شخصيت‌هاي برجسته‌اي مانند فردوسي، بيهقي، ابوعلي سينا، زکرياي رازي و خواجه نظام الملک در تاريخ ايران را يادآور شد و تأکيد کرد: متأسفانه انديشه اين بزرگان تداوم پيدا نکرده و ميراثشان از بين رفته است. اين وظيفه‌ ماست که ميراث اين بزرگان را شناسايي کنيم و آن‌ها را تداوم‌بخشيم.
وي در اين خصوص افزود: اگر بخواهيم فقط يک‌پايه براي هويت ايران نام ببريم آن پايه زبان فارسي است. درست است که مرزهاي جغرافيايي، فرهنگ، آداب‌ورسوم و...جزئي از هويت ايران هستند اما زبان فارسي و شيوه‌ فکر کردن در زبان فارسي پايه‌ اصلي هويت ايران است. زبان فارسي‌زبان درباري و ادب ديوان‌سالاري بوده است و در آن شاخص‌هاي حکمراني وجود دارد و بزرگاني چون فردوسي، بيهقي، خواجه نظام الملک اين زبان را حفظ کرده‌اند.
عضو هيئت‌علمي گروه علوم سياسي دانشگاه فردوسي مشهد در خصوص فعاليت‌هايي که تاکنون صورت گرفته است گفت: ما تاکنون از پوستر همايش رونمايي و چند سخنراني و نمايشگاه عکس برگزار کرده‌ايم و در حال رايزني هستيم تا بتوانيم يک تئاتر با موضوع خواجه نظام الملک برگزار کنيم. همچنين به دنبال اين هستيم تا سومين مدرسه علوم سياسي با موضوع انديشه سياسي خواجه نظام الملک در تابستان امسال راه‌اندازي کنيم.
وي در پايان ابراز اميدواري کرد: اميدواريم نهادها و مؤسسات علمي مقالات علمي خود را براي ما ارسال کنند و همچنين پيش نشست‌هاي علمي با موضوع انديشه خواجه نظام الملک برگزار کنند تابتوانيم توان علمي اين همايش را ارتقا ببخشيم.
وي در اين خصوص افزود: برگزاري اين همايش نياز به کمک مالي نيز دارد. لذا از نهادهاي مختلف درخواست مي‌کنيم به برگزاري هر چه‌بهتر اين همايش کمک کنند چراکه کمک به برگزاري خواجه نظام الملک، کمک به ايران، هويت ايراني و زبان فارسي است.
تلفن دبيرخانه:
05138834204
ادرس ايميل همايش:
Ickhajenizam@um.ac.ir
ادرس وبگاه همايش هزاره خواجه نظام الملک:
Ickhajenizam.um.ac.ir
دبيرخانه:
دانشگاه فردوسي مشهد دانشکده علوم اداري و اقتصاد طبقه همکف اتاق همايش ها
کد پستي:
9177948951
ارسال کننده خبر:خانم شهابي

پيش همايش هزاره خواجه نظام الملك طوسي 27 تيرماه در پژوهشكده ثامن برگزار گرديد. در اين نشست ميراث انديشه سياسي نظام الملك توسط دكتر اطهري و اهميت استراتژيك سيرالملوك توسط دكتر اسلامي تحليل گرديد.در پيش همايش هزاره خواجه نظام الملك علاوه بر خوانش و تفسير سيرالملوك نمايشگاه عكس از رساله ها، نسخ قديمي، نظاميه ها نيز برگزار گرديد.همايش بين المللي هزاره خواجه نظام الملک طوسي 30 آبان 1397 در دانشگاه فردوسي برگزار مي گردد.

********* 

جلسه کميته علمي هزاره خواجه نظام الملک طوسي
به گزارش باشگاه خبرنگاران دانشگاه فردوسي مشهد  جلسه کميته علمي همايش خواجه نظام الملک طوسي، دوشنبه 25 تيرماه 1397 در محل باشگاه مفاخر دانشگاه فردوسي برگزار شد.
اين جلسه با حضور دکتر روح الله اسلامي دبير علمي همايش خواجه نظام الملک طوسي، دکتر محسن خليلي عضو هيات علمي علوم سياسي دانشگاه فردوسي، دکتر سلمان ساکت رئيس مرکز آثار مفاخر و اسناد دانشگاه فردوسي مشهد  با محوريت تحليل و بررسي محورهاي همايش و مباحث کليدي برگزار شد.

گزارش:مريم يعقوب پور

عکس:زهره کاظمي
 ***********
نشست هم انديشي همايش بين المللي خواجه نظام الملک طوسي، با حضور جناب آقاي دلگشا، مشاور امور جوانان استانداري
اين نشست چهارشنبه، ۶ تيرماه جاري در باشگاه مفاخر و پيشکسوتان دانشگاه فردوسي مشهد با حضور آقاي دلگشا، دکتر اسلامي، دبير علمي همايش و دکتر رنجکش، دبير اجرايي همايش، برگزار گرديد.
طي اين جلسه توضيحاتي در مورد کليت همايش، برگزاري کرسي هاي آزادانديشي، نشر مقالات ارسالي همايش در سايت خانه نشريات و نشريات دانشگاه فردوسي مشهد و کمک هايي در زمينه برگزاري بهتر همايش داده شد.
در پايان نيز آقاي دلگشا عضو کميته علمي همايش بين المللي خواجه نظام الملک شدند.
*************** 

نشست خبري هزاره خواجه نظام الملک طوسي در دانشگاه فردوسي مشهد برگزار شد .
به گزارش دبيرخانه همايش هزاره خواجه نظام الملک طوسي نشست خبري همايش هزاره خواجه نظام الملک طوسي، دوشنبه 4 تيرماه 1397 در محل مرکز مفاخر دانشگاه فردوسي مشهد برگزار شد .
دبيرعلمي اين همايش دکتر روح الله اسلامي دراغازهمايش ضمن خوشامدگويي به اساتيد و دانشجويان وي بيان کرد براي برگزاري اين همايش 4 ماه فعاليت کرديم تا اين هزاره را شروع کنيم  يکي از اصلي ترين عوامل اين هزاره کتاب سياست نامه خواجه نظام الملک طوسي هست نوع حکمراني که طوسي دراين کتاب بيان ميکند هنوزهم کاربرد دارد اگرهرکشوري يک اثر در زمينه مملکت داري داشته باشه در ايران و در زبان فارسي نيز اين کتاب بسيارارزشمند است  دراين کتاب مطالب سياسي ازانديشه هاي يونان باستان و زمان خودش تاثيرگرفته است.
دکتر رنجکش دبير اجرايي همايش ضمن عرض خير مقدم و اشاره حکايتي از دفتر دوم، مثنوي مولانا، گفت : روابط بين الملل خانقاهي است که همه ي رندان در آن جمع اند. چند سال پيش تاجيکستان همايشي با نام فارابي برگزار کرد، سنت نوروز به نام آذربايجان ثبت شده است و مولانا هم به نام ترکيه ثبت شده است. دنياي امروز سرمايه مهم تري مي خواهد، سرمايه اي سمبليک و تصويري از فرهنگ کشورها که اگر کشورها آن را نداشته باشند به سرمايه کشورهاي ديگر چنگ مي زنند.
وي افزود: از نظر ديپلماسي و تصويرسازي هيچ مکاني اولي تر از دانشگاه فردوسي و خراسان نيست . اين حرکت بايد براي گراميداشت هويت ايراني ما آغاز شود.
دکتر رنجکش در پايان خاطرنشان کرد : اميدوارم بتوانيم با بضاعت کم و با ياري اساتيد و دانشجويان هرکاري که از دستمان بر مي آيد براي ايران انجام دهيم.
دکتر اطهري عضو هيات علمي علوم سياسي دانشگاه فردوسي بيان کرد : هويت زماني شکل مي گيرد که ديکري در مقابل انسان قرار مي گيرد . قبل از هخامنشيان تمدن هاي پيشرفته اي در ايران حضور داشتند . آثار باستاني نيز نشان مي دهد هويت ايراني هويت درازناکي در طول تاريخ است اما هويت ملي مفهوم جديدي است که در زمان هاي نزديک به خود بايد آن را جست و جو کرد. هويت ايراني باعث شناخت کيستي خودمان است. خواجه نظام از انديشمنداني است که در راستاي حفظ هويت ايراني تلاش کرده است و در روابط هويت ايراني از منظر انديشه هاي سياسي وارد مي شود.
وي افزود: بحث جايگاه انديشه سياسي در حفظ هويت ايراني کمرنگ تر است. در انديشه سياسي خواجه نظام الملک طوسي ساختارهاي انديشه ايراني را به عنوان يک امر هويتي وارد دنياي پسا اسلام مي کند.
دکتر اطهري اظهار داشت: دوعنصر مهم که خواجه نظام به آن ها مي پردازد متعلق به تمدن ايراني و شهريار فرهمند است و اين شهريار فرهمند در قالب نظم کيهاني مي تواند حکمراني کند. عدالت يا نظمي ک صحبت مي شود ناشي از کيهان شناسي ايران باستان است.
وي افزود : خواجه نظام الملک طوسي تاکيد برتداوم ايران باستان در انديشه ي خودش دارد. خواجه نظام الملک براي حفظ هويت ايراني به عنصر وزارت اهميت بالايي مي دهد و بيشتر در طول تاريخ وزيران هر حکومت ايراني اند. وي مي خواهد نشان دهد بدون وجود ايرانيان چيزي به نام حکومت ديگران وجود نخواهد داشت.
دکتر عبدالرحيم قنوات عضو هيات علمي گروه تاريخ و تمدن دانشگاه فردوسي گفت : علائم سقوط در تمدن اسلامي و انديشه ما از دوره سلجوقيان آغاز شده است هر تمدني در دل خود هسته هاي انحطاط دارد و در 70 سال آخر حکومت سلجوقي به حز جنگ هاي داخلي ويرانگر که جان و مال جامعه ايراني را ازبين برد چيزي حاصل نشد.
از جمله عوامل انحطاط در دوره سلجوقي ميتوان از نظر سياسي جنگ ها و آشوب ها، در عرصه اجتماعي و مذهبي، تعصبات مذهبي به شدت دامن زده شده و در عرصه علمي شکل گيري  مدارس نظاميه که جز شيوه اداره منظم چيز قابل افتخاري در تاريخ ندارد و نتيجه آن از رونق افتادن علم است، دانست. اگر تمدن ما منحط شد نقطه شروع آن در دوره سلجوقي است.
دکتر عباسي دانشيار گروه تاريخ و تمدن دانشگاه فردوسي اظهار داشت:  همه ي ما معتقديم که هويت ايراني از يک تداوم و استمرار با وجود همه مشکلات و فراز و نشيب ها برخوردار بوده است. هويت ايراني بدنه و ساختاري است که در طول چندهزار سال تداوم يافته است.
وي افزود: يکي از ستون هاي اين تداوم، ديوان سالاري و اجزاي آن مثل خواجه نظام الملک طوسي است. در بحث محتواي علمي و نگرشي ، مدراس نظاميه در دوران سلجوقي ديوان سالاراني تربيت کردند که به تداوم اين رشته و اداره جامعه ايراني و ازهم نپاشيدن آن کمک کردند. شايد اگر سير ديوان سالاري ايراني و نهاد هاي برجسته آن را دنبال کنيم بتوانيم پيوندهاي تاريخي آن هارا ببينيم. بنابراين رابطه معناداري بين ثبات و تداوم فرهنگ ايراني و باورهاي ديوان سالاران برجسته در ايران وجود دارد.
دکتر سلمان ساکت عضو هيات علمي گروه ادبيات دانشگاه فردوسي با بيان اينکه اين همايش سرآغاز موجي نو در توجه به مباحث انساني است، بيان کرد: کتاب ابن فندق به بهترين شکل و به صورت مفصل  درباره زندگي خواجه نظام الملک طوسي صحبت مي کند و اشاره مي کند که خواجه نظام الملک طوسي به طبقه ي دهقانان تعلق دارد که طبقه اجتماعي بسيار فرهيخته بودند. اين پشتوانه خانوادگي است که سبب مي شود هم در عرصه عمل و هم نظر، فرهنگ و تمدن ايران شهري از پيش از اسلام به دوره اسلامي منقل شود.
وي  تصريح کرد: دوره اي که کتاب خواجه نوشته مي شود دوره گذار از نثر آغازين دوره ساماني به نثر فني دوره سلجوقي است. در ميان کتب نوشته شده از اواخر قرن پنجم به قبل، کتاب سيرالملوک يکي ار درخشان ترين نثرها را دارد .
وي در پايان خاطر نشان کرد: اميدوارم اين همايش بتواند به ابعاد مختلف کارها و تاثيرات خواجه نظام الملک طوسي بپردازد. خواجه نظام الملک طوسي با تاسيس نظاميه اين نکته را گوشزد کرد که انديشه را نمي توان زير زميني کرد و به انديشه بايد با انديشه پاسخ داد.
در پايان نشست خبري از پوستر هزاره خواجه نظام الملک رو نمايي شد .
گفتني است اين همايش در آبان ماه 1397 برگزار خواهد شد.
گزارش: مريم يعقوب پور و سمانه آفتابي
عکاس ها:مريم رحيم زاده و زهره کاظمي 

جلسه کميته علمي هزاره خواجه نظام الملک طوسي برگزار شد.